- Aron ha-kodesz
szafa służąca do przechowywania zwojów Tory, najświętszego przedmiotu w judaizmie. Znajduje się w synagodze na wschodniej ścianie wyznaczającej kierunek Jerozolimy i modlitw. Forma aron ha-kodesz nawiązuje do biblijnych opisów Arki Przymierza, w której złożone były Tablice Dziesięciorga Przykazań, oraz architektury Świątyni Jerozolimskiej.
- Aszkenazyjczycy
Żydzi zamieszkujący początkowo ziemie niemieckie, a potem całą Europę Środkową i Wschodnią. Dziś mieszkają w wielu państwach, m. in. w Izraelu. Niektórzy wciąż posługują się językiem jidysz. Mają własne zwyczaje odróżniające ich od Sefardyjczyków.
- Bejt ha-midrasz
(w jidysz: bejs medresz, „dom nauki”) – miejsce utrzymywane przez gminę żydowską (kehilę), tradycyjnie przeznaczone dla mężczyzn do studiowania Tory i modlitwy.
- Bima
podium w synagodze, które służy do czytania zwoju Tory. W polskich synagogach bima tradycyjnie znajduje się na środku głównej sali modlitewnej i skierowana jest ku wschodniej ścianie.
- Cadyk
(w jidysz: rebe) – dosłownie: „sprawiedliwy”; charyzmatyczny przywódca religijny w chasydyzmie. Zwolennicy uważają cadyków za pośredników między Bogiem i wiernymi.
- Chasydyzm
ruch mistyczny powstały w XVIII w. na Podolu. Jego celem była odnowa religijności Żydów. Za twórcę ruchu uważa się Izraela ben Eliezera, zwanego Baal Szem Tow (Beszt). Podstawą chasydyzmu jest ekstatyczna pobożność wyrażana m.in. w modlitwach, śpiewie, tańcu. Zwolennicy tego ruchu, zwani chasydami, gromadzili się wokół cadyków.
- Cheder
(w jidysz: chejder, „pokój”) – tradycyjna szkoła, w której chłopcy uczą się czytać i pisać po hebrajsku i poznają Torę. Nauczyciel w chederze nazywany jest mełamedem.
- Diaspora
określenie używane dla wszystkich Żydów mieszkających poza Ziemią Izraela.
- Halacha
prawo religijne regulujące wszystkie aspekty życia Żydów. Podstawą halachy są przykazania (micwy) wywiedzione z Tory.
- Haskala
żydowskie oświecenie, nurt powstały w XVIII w. w Europie. Jego zwolennicy (maskile) postulowali unowocześnienie i reformę życia Żydów. Zachęcali do nauki przedmiotów świeckich, nowoczesnego języka hebrajskiego i języków obcych.
- Hebrajski
zarówno święty język religii i nauki żydowskiej, jak i jego nowoczesna wersja powstała w XIX w., która stała się oficjalnym językiem Państwa Izrael.
- Jesziwa
wyższa szkoła religijna, w której młodzi Żydzi studiują Talmud i inne teksty religijne.
- Jidysz
codzienny język Żydów aszkenazyjskich, ukształtowany pod wpływem języka niemieckiego, hebrajskiego, aramejskiego, dialektów judeo-romańskich i języków słowiańskich. Początki jidysz sięgają średniowiecznej Nadrenii. Przed II wojną światową posługiwało się nim około 13 milionów ludzi.
- Kabała
żydowska tradycja mistyczna, zawierająca elementy filozofii, teologii i magii. Kabaliści wierzyli, że ta wiedza pozwala odkryć tajemnice wszechświata oraz istotę boskości. Głównym dziełem kabały jest Sefer ha-Zohar (Księga Blasku) – średniowieczny zbiór mistycznych komentarzy do Tory.
- Kahał
władze zarządzające kehilą, czyli gminą żydowską w danej miejscowości. Najważniejsze sprawy gminy zapisywano w księdze zwanej pinkasem.
- Kantor
(chazan) – urzędnik synagogalny prowadzący nabożeństwa, także w formie śpiewów. Nabożeństwo może również prowadzić rabin lub inny członek minjanu, także osoba świecka.
- Karaimi
- (Karaici) – uznawali nauki zawarte wyłącznie w Torze, czym różnili się od rabanitów, czyli Żydów, którzy dodatkowo akceptowali nauki głoszone przez rabinów. Wywodzący się ze średniowiecznej Babilonii, Karaimi zamieszkiwali Europę Wschodnią, przede wszystkim tereny Krymu i Litwy.
- Klezmer
żydowski muzykant występujący na weselach i innych uroczystościach. Zespół klezmerski składa się zwykle ze skrzypka, kontrabasisty, cymbalisty, perkusisty, klarnecisty, trębacza.
- Koszerność
(hebr. kaszrut) – zasady dotyczące rytualnej czystości pożywienia, wywiedzione z biblijnej Księgi Kapłańskiej. Z nich wynika m.in. zakaz łączenia mięsa z mlekiem czy spożywania mięsa niektórych zwierząt. Zasady odnoszą się także do sposobu, w jaki zwierzę powinno być zabite, a jego mięso przygotowane. Jedzenie zgodne z tymi zasadami jest koszerne.
- Litwacy
Żydzi z północno-wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów obejmujących Litwę, część Białorusi, Łotwę i okolice. W XIX w. ukształtował się stereotyp Litwaków jako chłodnych intelektualistów, w odróżnieniu od Żydów galicyjskich, mieszkających w zaborze austriackim.
- Macewa
żydowska płyta nagrobna, często ozdobiona symbolicznymi reliefami i malowidłami.
- Machzor
modlitewnik używany w czasie świąt, w odróżnieniu od siduru, zawierającego modlitwy codzienne i na szabat.
- Minhag
zwyczaj żydowski, który z czasem stał się obowiązujący na równi prawem religijnym (halachą).
- Minjan
zgromadzenie tradycyjnie złożone z co najmniej 10 Żydów płci męskiej po 13. roku życia, wymagane do odprawiania modlitw w synagodze, czytania Tory i podczas innych ceremonii religijnych, np. ślubów i pogrzebów.
- Mykwa
zbiornik wodny służący do rytualnego oczyszczania.
- Rabin
nauczyciel judaizmu i przywódca duchowy zgromadzenia wiernych, mający upoważnienie do rozstrzygania kwestii wynikających z halachy. Rabin jest jednym z najważniejszych urzędników gminy żydowskiej, m.in. przewodniczy rozprawom sądu żydowskiego (hebr. bejt din), udziela ślubów, stwierdza koszerność.
- Sefardyjczycy
potomkowie Żydów wywodzących się z Półwyspu Iberyjskiego. Po wygnaniu z Hiszpanii i Portugalii (koniec XV w.) zaczęli osiedlać się w Europie Zachodniej oraz Imperium Osmańskim (w tym na Bałkanach i w Afryce Północnej). Posługują się językiem ladino i mają własne zwyczaje, odróżniające ich od Aszkenazyjczyków.
- Synagoga
(bóżnica, szul) – żydowski dom modlitwy. Zgodnie z tradycją kobiety zasiadają w osobnej części synagogi.
- Szabat
(jid. szabes) – dzień odpoczynku trwający od zachodu słońca w piątek i kończący się krótko po zachodzie słońca w sobotę. W tym czasie praca jest zabroniona.
- Sztetl
miasteczko w Europie Wschodniej zamieszkiwane w dużej części przez Żydów.
- Sztibl
(sztybel) – izba, w której chasydzi, zwolennicy danego cadyka, zbierali się na modlitwy, wspólne studiowanie i dla towarzystwa.
- Talmud
zbiór praw żydowskich (halacha) i komentarzy (midraszy) do Tory. Talmud składa się z Miszny (dotyczącej przestrzegania przykazań wywiedzionych z Tory) i Gemary (zawierającej rabiniczne interpretacje Miszny). Talmud powstawał między III a V w. n.e. w Palestynie i Babilonii. Talmud Babiloński jest obszerniejszy i powszechniejszy niż Talmud Jerozolimski, powstały w Palestynie.
- Tora
w wąskim znaczeniu to nazwa pierwszych pięciu Ksiąg Biblii. Zwój Tory z wypisanym ręcznie tekstem Pięcioksięgu jest najświętszym obiektem judaizmu. W szerszym rozumieniu Tora oznacza całość nauczania religijnego i tradycji judaizmu, zarówno w formie ustnej, jak i pisemnej.
