Synagoga w Chęcinach
Królewskie miasto Chęciny poszczycić się może wyjątkowo długą i bogatą historią, której nieodzownym elementem jest wieloetniczność i wielokulturowość, towarzysząca mu już od czasów średniowiecza. Szczególnie mocno w dzieje miasta wpisuje się ludność żydowska, stanowiąca przed II wojną światowa ponad połowę populacji Chęcin. Dziś głównym świadectwem czterowiekowej historii Żydów chęcińskich jest budynek XVII wiecznej synagogi, przy ulicy Długiej nieopodal Rynku.
Chęcińska synagoga jest obiektem murowanym, pokrytym tynkiem, zbudowanym na planie prostokąta. Również prostokątna jest wysoka, zagłębioną w ziemi sala, poprzedzona sienią, przy której z boku znajduje się niewielka izba, a nad nią oratorium dla kobiet. Przybudówki są nowsze od korpusu synagogi – większa z nich, umieszczona za salą i przykryta płaskim stropem, przeznaczona była dla płci żeńskiej.
Wnętrza korpusu synagogi przykrywają sklepienia kolebkowo krzyżowe i kolebkowe z lunetami. W sali głównej sklepienia podpierają wsporniki w formie głowic, ze śladami stiukowej dekoracji; w izdebce wykonane są stiukowe żebra ze zwornikiem. Dach jest czterospadowy, łamany, zwany "polskim". Narożniki budynku wzmocnione są szkarpami. Swobodnie rozmieszczone otwory okienne zdobią skromne, późnorenesansowe, kamienne obramienia.
Wnętrze sali pokrywały kiedyś polichromie. Aron-ha-kodesz – zwany potocznie ołtarzem na rodały wykonany jest z czarnego marmuru, z intarsjami z marmuru chęcińskiego i polichromią. Wieńczy go późnorenesansowy kartusz z koroną, częściowo zniszczony. Portal prowadzący z sieni do sali jest wczesnobarokowy z 2. ćwierci XVII stulecia – ma uszakowe obramienia wzbogacone wolutami.
Losy samego budynku synagogi oraz jego powstania w sposób oczywisty powiązane są z historią osadnictwa żydowskiego na terenie Chęcin, które sięga XVI wieku. Właśnie wtedy w mieście zaczęli pojawiać się pierwsi mieszkańcy pochodzenia mojżeszowego, którzy pomimo początkowych trudności coraz liczniej zaczęli się tu osiedlać. Wkrótce stale powiększająca się społeczność gminy żydowskiej rozpoczęła starania o pozwolenie wybudowania synagogi, jednakże pierwsze próby okazały się bezskuteczne – dekret królewski z 1597 roku wyraźnie zabronił wzniesienia świątyni. Dlatego społeczność żydowska gromadziła się na modlitwy w drewnianym (najprawdopodobniej) budynku, pełniącym funkcję bożnicy. Jego losy nie są dobrze znane, prawdopodobnie uległ spaleniu w jednym z licznych pożarów nawiedzających Chęciny w tamtym okresie, lub został rozebrany ze względu na panujące przepisy prawne.
Dość szybko jednak sytuacja uległa zmianie i na mocy przywileju z 1638 roku, nadanego przez króla Władysława IV Wazę, Żydzi otrzymali zezwolenie na budowę pomieszczenia do odprawiania nabożeństw. Przywilej nie tylko zezwalał na budowę świątyni, ale także określał jakie ma mieć rozmiary i gdzie ma zostać postawiona. Jak określono w dokumencie, główna izba miała mieć 20 łokci długości, 18 szerokości i 12 na wysokość do sklepienia, ponadto przybudówka mogła mieć 10 łokci i długość podobną do izby (1 łokieć odpowiadał wtedy długości 0,586 m).
Chęcińska synagoga na przestrzeni lat przeszła przez różnorakie przebudowy i remonty, jednak jej bryła zachowała kształt zbliżony do stanu początkowego, niestety nie zachowały się materiały źródłowe informujące o dokładnym przebiegu zmian nanoszonych na budynek. Na podstawie analiz murów, udało się jednak określić jakim pracom budowlanym synagoga kolejno podlegała. Łącząc wyniki analizy z wydarzeniami znanymi z historii Chęcin, można odtworzyć pewne fakty dotyczące świątyni.
Wg. badań terenowych początkowo bożnica była pokryta płaskim stropem, obecne sklepienie kolebkowe z lunetami pochodzi z późniejszego okresu. W tym czasie podzielono także na 2 pomieszczenia salę modlitw i babiniec, zmianie uległa elewacja, liczba okien, w przedsionku wstawiono ołtarz oraz zmniejszono otwór drzwiowy prowadzący z niego do Sali Modlitw. Tak duża przebudowa sugeruje poważne zniszczenia, jakim musiała ulec synagoga. Mogło to mieć miejsce w 1657 roku, podczas potopu szwedzkiego, kiedy wojska siedmiogrodzkie pod wodzą Jerzego Rakoczego spustoszyły miasto, lub w roku 1700, kiedy to przez Chęciny przeszedł wielki pożar, są to jednak tylko hipotezy.
W wieku XVIII przy synagodze wprowadzano pomniejsze zmiany i przeróbki, nie wpływające jednak w poważny sposób na stan budynku. Dopiero w XIX wieku doszło do większych zmian, kiedy rozbudowano bożnicę. Ze względu na brak przestrzeni, zdecydowano się na dostawienie do północnej elewacji dwukondygnacyjny babiniec, co zmieniło dotychczasowe proporcje budynku, wydłużają jego bryłę ku Północy. Zabudowano też okna w północnej elewacji Sali Modlitw,a babiniec podzielono na dwie kondygnacje. Wtedy także najprawdopodobniej wymieniono dach na czterospadowy, podobny do współczesnego.
W kolejnych latach świątynia ponownie uległa zniszczeniu, wskutek pożaru z 1905 roku. Zniszczenia wymogły przeprowadzenie kolejnego remontu, z czasu którego najpewniej powstały schody wiodące na drugą kondygnację przedsionka południowego, dach nad całością budynku oraz tynki zewnętrzne. W takim stanie bożnica przetrwała do czasów II wojny światowej, podczas której uległa poważnym zniszczeniom. W 1942 roku hitlerowcy zgromadzili wokół synagogi getto, liczące ponad 4 tysiące osób, które zlikwidowano, a mieszkających tam Żydów wywieziono do obozu zagłady w Treblince. W ten sposób zakończyła się historia obecności Żydów w Chęcinach.
Po wojnie synagoga została przejęta przez władze miasta, a następnie w latach 1957-1958 przeprowadzono remont wraz z przebudową budynku, zmieniając jego przeznaczenie. Pełnił w tamtym okresie funkcje biblioteki miejskiej, Gminno-Miejskiego Domu Kultury, Kino Miejskiego „Marmury” oraz siedziby władz gminy.
W latach 1991 – 92 ponownie prowadzone były prace remontowe, w ramach których uzupełniono tynki, pomalowano wnętrza, wyrównano posadzkę w sali głównej, odnowiono drzwi wejściowe, a w oknach od strony zachodniej i od południa osadzono kraty. Budynek przeszedł na własność gminy żydowskiej z siedzibą Katowicach, pozostawał jednak jest nieużytkowany.
Finalnie w 2019 r. synagoga została przekazana Gminie Chęciny i po generalnym remoncie przeprowadzonym w 2023 r. odzyskała dawny blask. Powstało tu Centrum Pamięci Kultury Żydowskiej, które służy jako miejsce spotkań, konferencji, wystaw i wydarzeń edukacyjnych, promując tym samym dialog międzykulturowy i wzajemne zrozumienie. Symbolizując wielokulturowość Chęcin jest też ważnym ogniwem łączącym bogatą historię gminy i miasta z teraźniejszością i nowoczesnością.
