18 września przypada 78. rocznica odnalezienia pierwszej części Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego, zwanego także Archiwum Ringelbluma. Jest to jedno z najważniejszych świadectw Holokaustu, jakie przetrwało do dziś. Zbiór ten, stworzony w getcie warszawskim w czasie drugiej wojny światowej, stanowi bezcenny zbiór dokumentów, relacji i świadectw życia społeczności żydowskiej w obliczu Zagłady. Pomysłodawcą i głównym organizatorem tego przedsięwzięcia był Emanuel Ringelblum, polsko-żydowski historyk.
Już w październiku 1939 r. Ringelblum zaczął spisywać informacje na temat tego, co działo się z ludnością żydowską w Warszawie i w jej okolicach. Angażował się także w akcje pomocy swoim rodakom, dołączając do żydowskiej samopomocy. W obliczu licznych informacji napływających do stolicy o sytuacji Żydów w innych miastach, na wiosnę 1940 roku postanowił pozyskać współpracowników.
Skupił wokół siebie zespół ludzi, których zadaniem było zbieranie świadectw i przygotowywanie opracowań. Inauguracja działalności Archiwum odbyła się 22 listopada 1940 r.
w mieszkaniu Ringelbluma przy ul. Leszno 18. Ustalono wówczas koncepcję i założenia projektu dokumentacyjno-archiwalnego oraz przyjęto nazwę, pochodzącą od terminu spotkań: „Oneg Szabat” – „Radość Soboty”.
Konspiracyjne spotkania zespołu odbywały się w budynku Głównej Biblioteki Judaistycznej (obecnie mieści się w nim siedziba Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma). Pomimo trudnych warunków przy prowadzeniu archiwum, Ringelblum starał się zachować naukowy obiektywizm. Na swoich współpracowników wybierał osoby
o różnych poglądach, wywodzące się z różnych środowisk.
Gromadzenie dokumentacji trwało co najmniej do końca lutego 1943 roku. Oneg Szabat zbierało wszelkie dostępne artefakty życia w getcie - relacje uchodźców, eseje literackie, rozporządzenia Judenratu, kartki na żywość, druki urzędowe, ale także zaproszenia do teatru, bilety tramwajowe, czy papierki po cukierkach. Do 1942 r. Ringelblum wierzył, że praca tego archiwum zachęci powojennych polskich Żydów do nowych wartości kulturowych i poprawi powojenne stosunki polsko-żydowskie. Po rozpoczęciu masowej eksterminacji nadzieję tę zastąpiła jednak ponura determinacja, by udokumentować zagładę Żydów i zaalarmować świat o zbliżającej się katastrofie. Od wiosny 1942 roku "Oneg Szabat" wysyłał raporty na "aryjską stronę muru". 15 listopada dzięki Janowi Karskiemu przerażające informacje dotarły do Rządu Polskiego w Londynie.
Na przełomie lipca i sierpnia 1942 r. podczas pierwszej akcji deportacyjnej w getcie warszawskim, trzej współpracownicy Ringelbluma ukryli pierwszą część Archiwum - 3 sierpnia 1942 r. zakopali dziesięć metalowych skrzyń w piwnicach szkoły Borochowa na ul. Nowolipki 68. W tym samym miejscu w dwóch bańkach po mleku ukryto na początku lutego 1943 r. kolejną partię archiwaliów razem z materiałami zebranymi od lipca 1942 r.
W różnym czasie udało się odszukać zakopane archiwalia — we wrześniu 1946 r. odnaleziono część pierwszą, zaś na drugą natrafiono przypadkiem dopiero w grudniu 1950 r. Do dziś nie została odnaleziona trzecia część Archiwum, która miała być ukryta 19 kwietnia 1943 r., ostatniej nocy przez wybuchem powstania w getcie, na terenie warsztatu szczotkarskiego przy ul. Świętojerskiej 34. Przeważająca część dokumentów, mimo przebywania kilka lat w ziemi, zachowała się w całości.
Całe ocalone Archiwum zawiera kilka tysięcy dokumentów (rękopisów, druków, fotografii) liczących w sumie ponad 28 tys. kart. Duża część zgromadzonych w nim materiałów nie ma odpowiedników w innych zachowanych kolekcjach archiwalnych na świecie. Do źródeł unikatowych należy zaliczyć, np. zbiór relacji, kolekcję listów napływających do getta warszawskiego, opracowania przygotowane przez zespół „Oneg Szabat, obszerny wybór druków konspiracyjnych z terenu getta warszawskiego, teksty utworów literackich powstałych podczas wojny, dokumenty pochodzenia prywatnego (spuścizny) itd. Archiwum Ringelbluma znajduje się w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego.
Marta Zimnicka
Centrum Pamięci Kultury Żydowskiej
